Nultijd – Juli Zeh

Juli Zeh is dé literaire sensatie uit Duitsland, als we uitgeverijen en pers mogen geloven. Tot nu toe heb ik de boot afgehouden, want ik heb van nature een zekere achterdocht tegenover al te lovende kritieken. Uitgeverijen willen in de eerste plaats boeken verkopen en dat gaat nu eenmaal beter door nieuwe hippe – maar niet noodzakelijk getalenteerde – auteurs te promoten dan door klassiekers van onder het stof te halen. Maar deze keer moet ik ootmoedig toegeven dat mijn wantrouwen onterecht was.

Jola(nthe) von der Pahlen en Theo Hast nemen op de Canarische eilanden een intensieve duikcursus van twee weken. Jola is een 30-jarige actrice wiens carrière op een nu-of-nooit-punt is gekomen. Ze wil een filmrol bemachtigen waarvoor ze moet kunnen duiken. Haar partner Theo is 12 jaar ouder en “schrijver met writer’s block”. Jola en Theo hebben een relatie van aantrekken en afstoten. Zij noemt hem “de ouwe”, hij geeft haar geregeld rake klappen, maar daarna verzoenen ze zich telkens weer.

Sven Fiedler is degene die hen twee weken onderricht in het duiken. Veertien jaar geleden kwam hij naar het afgelegen Lahora om duikinstructeur te worden. Hij had nochtans een diploma rechten op zak, maar door een banaal incident op zijn eindexamen, waarbij hij de naam Montesquieu niet kon spellen, kreeg hij het inzicht om voor een andere toekomst te kiezen:

‘Montesquieu’ verhinderde dat ik oordelen over andere mensen uitsprak, dat ik met bemoeide met hun leven of zelfs maar goedbedoelde adviezen gaf. Met Duitsland, dat ik sindsdien ‘de oorlogszone’ noemde, wilde ik niets meer te maken hebben.

Helaas voor Sven, komt de oorlog naar hem toe onder de vorm van Jola en Theo. Sven, al veertien jaar samen met Antje, in een soort vriendschappelijk, zakelijke liefdesrelatie, geraakt ondersteboven van de mooie Jola.

Mijn halve leven had ik mezelf beschouwd als een mens met weinig vermogen tot liefhebben. Soms, als ik naar Antjes gezicht keek, vond ik dat ze er echt aardig uitzag. Dan was ik blij dat ze bij mij was. Die korte momenten waren het diepste gevoel dat ik kon opbrengen. Een liefde daarentegen die hele gezinnen in het verderf stortte, oorlogen uitlokte of tot zelfmoord van de door liefde verteerde man of vrouw leidde, kende ik uitsluitend uit de film. Het idee alleen al was me vreemd. Alsof ik het orgaan miste waarmee je zo’n liefde kon veroorzaken.

Jola maakt handig misbruik van Sven’s adoratie om verder oorlog en vrede met Theo te spelen. Het leven van Sven wordt grondig overhoop gehaald, waardoor hij tot het besef komt dat zijn onderduiken aan het andere eind van de wereld lang genoeg heeft geduurd. De titel van het boek – nultijd – is daar een verwijzing naar. Nultijd is in het duikersjargon de maximale tijd die je op een bepaalde diepte kunt doorbrengen zonder bij onmiddellijke terugkeer naar de oppervlakte gezondheidsrisico’s te lopen. Veertien jaar bleek aldus Sven’s nultijd om zich uit de maatschappij terug te trekken.

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Sven, maar we krijgen tussendoor ook dagboekfragmenten te lezen van Jola. Aan het eind van het boek wordt duidelijk hoe Sven de schrijfsels van Jola in zijn bezit kreeg. De vertelstijl is eenvoudig, het verhaal wordt chronologisch verteld, maar zit gesofistikeerd in elkaar.  Soms licht filosofisch van inslag, maar zonder prekerig te worden.

 In de rechtszaal had ik meegemaakt hoe mensen hun verleden construeerden volgens zelfontwikkelde patronen. Heilig overtuigd van hun zaak vertelden ze de grootst mogelijke onzin. Misschien is dat wel het belangrijkste inzicht van mijn juridische opleiding: wie de waarheid niet sprak, loog daarom nog niet.

Een fragment waarbij ik toch even moest lachen:

Met die vrouwelijke neiging tot psychologiseren had ik nooit overweg gekund. Met behulp van een fles wijn kon Antje een hele wereld van verklaring opbouwen, dramatisch en schitterend als een musical, en het resultaat van dat bouwwerk vervolgens verwarren met de realiteit. Alleen vrouwen waren in staat woedend te zijn op hun man omdat ze ’s nachts een boze droom over hem hadden gehad.

Mijn kennis over de duiksport is er met dit boek trouwens sprongsgewijs op vooruit gegaan (niet zo moeilijk natuurlijk als je van nul begint). Ik wist bijvoorbeeld niet dat het voor duikers belangrijk is dat ze heel traag terug naar de oppervlakte komen als ze van op grote diepte komen, dat ze er letterlijk uren over moeten doen om 100m te overbruggen, willen ze het overleven. Ik heb ook geleerd dat het, voor wie een beetje avontuurlijk is aangelegd, fantastisch moet zijn om de zeebodem te gaan verkennen.

Ogenblikkelijk werden we omringd door stilte. Het speciale zwijgen van de zee. Bewegingen werden trager, communicatie werd een dans van tekens en gebaren. Onder water waren de verhoudingen eenvoudig, behoeften duidelijk en reacties radicaal. Wie tien meter naar beneden dook, reisde tegelijk tien miljoen jaar terug in de evolutiegeschiedenis – of naar het begin van zijn biografie. Daar waar het leven begon, drijvend in het water en stom. Zonder taal geen begrippen. Zonder begrippen geen verklaringen, zonder verklaringen geen oorlog. Zonder oorlog geen angst.

Voor herhaling vatbaar, die lectuur van Juli Zeh, zonder twijfel.